|
رهیافت‌ها و تجربیات سیل‌گیری از رودخانه یا خشکه‌رود و عملکرد سامانه‌های پخش سیلاب بر آبخوان‌ها
|
علیرضا اسلامی*   ، علی اکبر عباسی |
| تحقیقات ،آموزش و ترویج کشاورزی |
|
|
چکیده: (6 مشاهده) |
| با توجه به وضعیت اقلیمی و شرایط حاکم بر منابع آبی ایران، استفاده از رواناب‌های فصلی و سیلاب‌ها از مهم‌ترین راهکارهای سازگاری با کم آبی و کاهش مخاطرات آب و هوایی است. قدر مسلم کنترل و هدایت سیلاب‌های فصلی، پیشگیری از احتمال خسارات وارده، احیای پوشش گیاهی عرصه‌ها از طریق جذب رواناب و تغذیه‌ی سفره‌های آب زیرزمینی از اهمیت ویژهای برخوردار است. در این راستا، بکارگیری تجربیات مغتنم بومی در بهره‌برداری سیلاب و تلفیق آنها با علوم روزآمد از جمله اجرای سامانه‌های پخش سیلاب بر آبخوان‌ها در اکوسیستم متصل به آبهای زیرزمینی، میتواند در طراحی و تکمیل حکمرانی خوب سیل نقش ویژهای ایفا نمایند. در این مقاله روش‌های مختلف پخش سیلاب بر آبخوان‌ها (11 طرح منتخب) و ابعاد فنی اجزای اصلی آنها از جنبه عملکردی و نیز مزایا، مشکلات و علل ضعف کارایی سامانه‌ها، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. بررسی عملکرد سامانه‌های مورد مطالعه نشان می‌دهد که در شیوه‌ی آبگیری به روش مستقیم (بدون بند انحرافی یا آبگیر جانبی)، معضل ورود بار رسوبی بطور جدی کارایی سامانه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. اما چنانچه عملیات سیل‌گیری با وجود بند انحرافی یا سازه آبگیری مناسب، انجام شود (مشابه سامانه آبخوان کاشمر) مشکل رسوبات و کاهش ظرفیت انتقال کانال‌ها تا حدی کاهش خواهد یافت. چنانچه بار رسوبات معلق رودخانه زیاد باشد و تمهیداتی نظیر طراحی و اجرای حوضچه‌های رسوبگیر پیش‌بینی نشود، در نتیجه ضمن رسوبگذاری در کانال‌ها و عرصه‌ی پخش، این امر کاهش نفوذپذیری عرصه پخش را بدنبال خوهد داشت. از این‌رو برای غلبه بر مشکل ورود بار رسوبی به داخل سامانه، توجه به محل‌های مناسب سیل‌گیری و اصول طراحی مرتبط و نیز عملیات اجرایی اصولی، خصوصا آنجا که شیوه‌ی غیرمستقیم سیل‌گیری و به طریق شق نهر از رودخانه باشد، ضرورت دوچندان دارد. در این ارتباط در برخی از سامانه‌ها از جمله در آبخوان گناباد (فاز یک) و سبزوار، سازه تورکی‌نست اجرا شده است. هرچند که نقش این نوع سازه در این سامانه‌ها علاوه بر حوضچه‌ی رسوبگیر، نقش ذخیره و سپس هدایت سیل به کانال اصلی و عرصه پخش را هم ایفا کرده‌اند، اما بدلیل بار رسوبی زیاد، پس از چند واقعه‌ی سیل عملا کارایی خود را از دست داده و نیازمند تخلیه رسوبات و ترمیم ابنیه‌های احداثی می‌باشند. از جنبه عملکردی سازه‌ها، نمونه‌هایی از آب‌شستگی‌های اتفاق افتاده در پایین دست شیب‌شکن‌ها در آبخوان کاشمر و دروازه‌ها در آبخوان سبزوار، نشان دهنده مناسب نبودن تعداد شیب‌شکن‌ها و طراحی نامناسب حوضچه‌ی آرامش در پایین دست شیب‌شکن‌ها و دروازه‌ها می‌باشد. سازه‌های مختلف بکار گرفته شده در سامانه‌های پخش سیلاب، نظیر سازه‌های آبگیری از رودخانه، سازه‌های تعدیل شیب در کانال آبرسان و دروازه‌ها که برای عبور ایمن جریان از عرصه پخش در بالادست یک خاکریز به عرصه پخش در پایین دست یک خاکریز بکار می‌روند، چنانچه مناسب طراحی و اجرا نشوند، تمام و یا بخشی از آنها تخریب شده و کل عملکرد سامانه‌ی پخش سیلاب را با مشکل مواجه می‌کند. با توجه به وقایع سیلابی در این سال‌ها، عملکرد سامانه‌های مورد مطالعه نشان می‌دهد که در عرصه‌های پایین دست مخروط افکنه‌هایی که دارای میکروآبراهه هستند، شیوه پخش سیلاب از طریق کانال آبرسان گسترشی و لبه‌ی پخش کارایی لازم را ندارد. از آنجایی‌که شیوه کنترل و هدایت سیل در این روش، موجب تمرکز جریان در نقاط فرسایش‌پذیر و تخریب اجزای سامانه و عدم یکنواختی پخش سیل خواهد شد. در مقابل در مناطق دارای توپوگرافی مناسب با شیب کم عرصه و فاقد میکرو آبراهه (مانند سامانه پخش سیلاب بر آبخوان جاجرم)، سامانه‌ی پخش سیلاب از طریق لبه‌ی پخش دارای عملکرد موفقی می‌باشند. |
|
| واژه‌های کلیدی: سامانه پخش، سیلاب، دهانه آبگیر، شیب‌شکن، آبخوان، کانال آبرسان |
|
|
|
|
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
تخصصي
|
|
|
|
|
|
|
| ارسال پیام به نویسنده مسئول |
|
|
|
| ارسال نظر درباره این مقاله |
|
|
|
